فهرست
وقتی زوجین پس از حداقل یک سال رابطه جنسی منظم و محافظت نشده موفق به بارداری نمیشوند، بررسی هر دو شریک ضروری است. اگر زن بالای 35 سال سن داشته باشد، این دوره به شش ماه کاهش مییابد. در صورت وجود شک در مورد باروری، ارزیابی نیز میتواند به دلیل سابقه قبلی یا بیماریهای مرد زودتر آغاز شود. در مردانی که قصد بارداری ندارند اما نگران باروری خود هستند، پس از مشاوره مناسب، ارزیابی غربالگری ارائه میشود. در ارزیابی، موارد زیر مورد بررسی قرار میگیرد.
جدول1. ارزیابی وضعیت ناباروری
|
معاینه فیزیکی مردان
اهداف اصلی در معاینه فیزیکی مردان میتواند شامل موارد زیر باشد:
جدول2. ارزیابی فیزیکی ناباروری
|
اتیولوژی ناباروری در مردان
دلایل ناباروری در مردان به سه گروه اصلی (فاکتورهای پیش بیضهای، فاکتورهای بیضهای و فاکتورهای پس از بیضهای) طبقه بندی میشوند. در فصلهای آینده هر یک از موضوعات را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
جدول3. فاکتورهای پیش بیضهای، فاکتورهای بیضهای و فاکتورهای پس از بیضهای
فاکتورهای پیش بیضهای |
|
فاکتورهای بیضهای |
|
فاکتورهای پس بیضهای |
|
آنالیز مایع منی (Semen Analysis)
آنالیز مایع منی ضروریترین گام در ارزیابی فاکتور مردانه است. کیفیت مایع منی از یک روز به روز دیگر و از یک فرد تا فرد دیگر بسیار متفاوت است. این تفاوت تحت تاثیر عواملی چون مدت زمان عدم نزدیکی، شیوه جمع آوری نمونه، ترس از نتیجه آزمایش، درجه حرارت و مدت زمان انتقال نمونه به آزمایشگاه قرار دارد. به همین منظور ابتدا آنالیز اولیهای که مورد قبول همگان باشد، انجام میشود. این آنالیز شامل ارزیابی حجم، ویسکوزیته، غلظت، حرکت و مورفولوژی اسپرم میباشد. ارزیابیها بیشتر تنها در موارد خاصی انجام میشود که شامل بررسی دقیق مورفولوژی، بررسی خصوصیات بیوشیمیایی و ژنتیکی میباشد.

یک نمونه مایع منی طبیعی باید ظاهری یکنواخت، نمای شیری یا خاکستری و نیمه کدر و بوي مخصوص نم گرفته داشته باشد. زرد، قهوهای یا خونی بودن نشانهای از غیر طبیعی بودن آن است. مایع منی پس از انزال به حالت لخته شده در میآید. بعد از حدود نیم ساعت، مایع منی به حالت مایع در میآید که اگر این مدت زمان طولانی باشد، نشان از وجود عفونت است. pH مایع منی قلیایی و در حدود 2/7-8 میباشد ولی نباید بیش از حد قلیایی (مواردی همچون عفونت) یا اسیدی (مواردی همچون بیماریهای غده پروستات) باشد.
حجم مایع منی (ejaculation volume) باید حداقل در حدود 5/1سی سی باشد. لازم به ذکر است که حجم مایع منی در نتایج آزمایشات تاثیر گذار است ولی نه به اندازهی اهمیتی که پارامترهای دیگر دارند. از کاهش حجم مایع منی به موارد تشخیصی مانند انسداد مجاری میتوان پی برد.
مایع منی از ترشحات غدد مختلفی تشکیل شده است که شامل موارد زیر میباشد:
- ترشحات بیضه که 2-5 درصد حجم مایع منی را تشکیل میدهد.
- ترشحات سمینال وزیکولها (یا کیسه منی) که 65-75 درصد حجم مایع منی را تشکیل میدهد.
- ترشحات پروستات که 25- 30 درصد حجم مایع منی را تشکیل میدهد.
- ترشحات غدد بولبواورترال (غدد کوپر) کمتر از یک درصد حجم مایع منی را تشکیل میدهند.

شکل2. مایع منی
تشخیص ناباروری مردان با اسپرموگرام
اولین قدم برای تشخیص ناباروری مردان بعد از معاینه بیضه توسط پزشک، اسپرموگرام میباشد. این آزمایش در عین داشتن کارایی لازم، تستی ارزان و غیرتهاجمی است که بهتر است در یک شرایط روانی مناسب در خانه با استفاده از ابزارهای ارزیابی در خانه مانند گجت اسپو (اولین گجت ارزیابی اسپرم در خانه) انجام شود. اسپرموگرام سه عامل اصلی ( تعداد، مورفولوژی، تحرک) در طبیعی بودن اسپرم را میسنجد.
جمع آوری و انتقال نمونه به آزمایشگاه
مدت زمان بین انزال و انتقال نمونه به آزمایشگاه در بررسی کیفیت آن بسیار موثر است.
از نظر زمانی : فاصله زماني بين دو نمونه نبايد کمتر از 7 روز و بيشتر از3 هفته باشد. نمونه بايد در فواصل بين 3 تا 5 روز از آخرين انزال جمع آوري شود. به طور کلی نباید در روزهای ذکر شده هیچ گونه مایع منی، چه در حالت خواب و چه از طریق مقاربت جنسی، از بدن فرد خارج شود. علت این موضوع را اینگونه میتوان بیان کرد که اگر آزمایش زودتر از زمان مقرر صورت گیرد، کاهش حجم نمونه را در پی خواهد داشت و اگر دیرتر صورت بگیرد، افت حرکت اسپرم و نهایتا نتیجه نادرستی را نشان میدهد.
زمان تحویل نمونه: در مراکز ناباروری مکان خاصی به این منظور در اختیار زوجین قرار میگیرد. ولی اگر نمونه دادن برای افراد در این مکان مشکل باشد، میتوانند نمونه را در منزل تهیه کنند. بهتر است جمع آوری نمونه به روش استمنا باشد و اگر امکان انجام به این روش نباشد با استفاده از کاندومهای پلی مریک سیلیکونی بدون لوبریکانت از طریق آمیزش جنسی نمونه تهیه میشود.
نکتهای که باید به آن توجه کنیم این است که حتما ظرف نمونه از آزمایشگاه گرفته شود و نمونه در عرض کمتر از نیم ساعت (حداکثر تا یک ساعت)، در دمای 20-37 درجه و بدون وارد شدن شوک حرارتی (میتوانیم ظرف نمونه را چسبیده به بدن نگه داریم) به آزمایشگاه تحویل داده شود (سرد شدن منی، کاهش حرکت اسپرم را سبب میشود). بررسی نمونه حتما باید تا حداکثر یک ساعت بعد از انزال انجام گیرد.
جمع آوری نمونه توسط كاندوم
در موارد استثنایی كه فرد قادر نیست به روش خود تحریکی نمونه گیری نماید، میتواند با استفاده ازكاندوم در هنگام مقاربت، نمونه را جمعآوری كند. برای این كار فقط از كاندومهایی استفاده میشود كه فاقد مواد كشنده اسپرم هستند. این كاندومها بصورت تجارتی در دسترس میباشند. بیمار باید اطلاعات كارخانه سازنده را مطالعه كند و پس از گرفتن نمونه آن را بسته، زمان نمونه گیری را یادداشت نموده و طی یك ساعت به آزمایشگاه ارسال نماید. در زمان حمل نمونه دمای آن باید بین 20 تا 37 درجه حفظ شود. درگزارش نتایج بیمار باید قید شود كه نمونه با كاندوم مخصوص طی عمل مقاربت و در خارج از آزمایشگاه گرفته شده است.
كاندومهای معمولی نباید برای جمعآوری اسپرم استفاده نمود، زیرا حاوی موادی هستند كه بر تحرک اسپرمها تاثیر منفی میگذارند. جمع آوری مایع منی بدون كاندوم و با مقاربت توصیه نمیشود، زیرا قسمت اول مایع منی كه حاوی بیشترین تعداد اسپرم میباشد ممكن است از دست برود. بعلاوه آلودگی با سلولها و باكتریهای واژن ممكن است رخ دهد و pH اسیدی ترشحات واژن میتواند اثرات سوء بر تحرك اسپرم داشته باشد.

شکل3. ظرف جمع آوری نمونهی منی
پارامترهای ماکروسکوپی اسپرموگرام
براساس معیارهایی که مورد قبول سازمان جهانی بهداشت میباشد، اسپرموگرام باید شامل حداقل پارامترهای مورد پذیرشی که در زیر به اصلیترین آنها اشاره کردهایم باشد:

شکل4. ارزیابی ماکروسکوپی مایع منی
ظاهر (Appearance)
نمونه منی که سیالیت طبیعی داشته باشد دارای ظاهری یکنواخت، خاکستری و نیمه کدر است. مايع مني پس از سيال شدن بايد در دمای اتاق و زير نور چراغ مورد بررسي قرار گيرد. اگر تعداد اسپرم بسيار کم باشد، کدورت کمتري نشان ميدهد و اگر نمونه حاوي گلبول قرمز باشد به رنگ قرمز متمايل به قهوهاي در ميآيد. مايع مني در بيماران مبتلا به يرقان و پیواسپرمیا (Pyospermia) و يا بيماراني که ويتامينهاي گروه B مصرف ميكنند، به رنگ زرد در ميآيد. البته رنگ زرد ميتواند نشانه آلودگي مايع مني به ادرار و يا طولاني بودن زمان آمیزش جنسي باشد.
سیالیت (Liquefaction)
سیالیت بلافاصله پس از انزال شروع میشود. احتمالا فاکتورهایی شبیه فیبرینوژن (سیمنوگلوبین، فیبرونکتین و لاکتوفرین) که از سمینال وزیکول ترشح میشوند با آنزیمهای وزیکولار پروستات ترکیب شده و یک لخته تشکیل میدهند. به طور طبیعی این لخته توسط آنزیمهای پروستاتی مانند کموتریپسین در مدت 10- 40 دقیقه پروتئولیز میشود.
مايع مني در عرض 60 دقيقه در دمای اتاق و در عرض 10 تا 40 دقيقه در دمای 37 درجه سيال (مایع) میشود. عدم سیالیت بعد از 10 – 40 دقیقه غیرطبیعی است. تشكيل لخته بلافاصله بعد از انزال، از خروج مايع مني از واژن جلوگيري کرده و همچنين باعث محافظت اسپرمها از تماس مستقيم با pH پايين موکوس سرويكس ميشود. در صورت عدم مایع شدگی نمونه را میتوان به 3 روش به صورت مایع درآورد:
- اضافه کردن حجمی برابر حجم نمونه با یک محیط فیزیولوژیکی (PBS)
- اضافه کردن حجمی برابر نمونه با آنزیمهای پروتئولیتیک ویژه مثل بروملاین با غلظت IU/Ml 10 حل شده در PBS
- عبور مکرر نمونه از سوزن با اندازه (Gage) 18 یا 19
ویسکوزیته (Viscosity)
ویسکوزیته نمونه را میتوان پس از مایع شدن و با مکش آرام از طریق یك پيپت پلاستيکی یكبار مصرف با قطر 5/1 ميلیمتر بررسی كرد. وقتی مایع منی به صورت قطره قطره و با نيروی جاذبه از پيپت خارج میشود، میتوان كشيده شدن آنرا بررسی كرد. نمونه طبيعی، به صورت قطرههای كوچك و جدا از هم از پيپت خارج میشود. در حالی كه در نمونه غير طبيعی، كشيده شدن مایع منی بيشتر از 2 سانتیمتر خواهد بود. همچنين، ویسکوزیته را میتوان با وارد كردن یك ميله شيشهای به نمونه و مشاهده طول كشيده شدن آن پس از خارج كردن آرام ميله بررسی كرد.
درصورتی كه طول كشيده شدن از 2 سانتیمتر تجاوز كند، ویسکوزیته نمونه به عنوان غير طبيعی ثبت میشود. روشهای كاهش ویسکوزیته در مواردی كه نمونه به سختی به ظرف چسبيده است و وارد پيپت نمیشود، مشابه تأخير در مایع شدن هستند. ویسکوزیته بالای مایع منی از جمله علل منجر به ناباروری ناشی از عوامل مردانه محسوب میگردد که با فعالیت سیستمهای اکسیداتیو سلولی در ارتباط است. ویسکوزیته بالا در تعیین تحرک و غلظت اسپرم، تعیین اسپرمهای پوشیده از آنتیبادی و سنجش مارکرهای بیوشیمیایی ایجاد تداخل مینماید.

اسیدیته (pH)
مایع منی منعکس کننده تعادل بین ترشحات مختلف غدد ضمیمهای بخصوص ترشحات قلیایی وزیکول سمینال و ترشحات اسیدی پروستات میباشد. اندازه گیری pH باید بعد از سیال شدن نمونه، یعنی ترجیحا 30 دقیقه پس از انزال انجام شود و در هر حال این زمان نباید پس از یکساعت باشد. میزانpH طبيعي مايع مني حدود 2/7 لی 8 ميباشد.
کاهش pH در حالات آزواسپرمی (Azoospermia )، انسداد مجاری انزالی، فقدان دو طرفهی وازودفران به صورت مادرزادی و آلودگي مايع مني به ادرار، ديده ميشود. کاهش pH ميتواند با افزايش ترشحات پروستات نيز همراه باشد. موارد pH بالاتر از 8 معمولا ناشي از وجود عفونت در ناحيه پروستات، سمينال وزيكول و اپيديديم است که در اين صورت همراه با پیواسپرمی مي باشد.
حجم (Volume)
حجم مايع مني بايد بطور طبيعي بين 5/1-5 ميلي ليتر باشد. حجم کمتر از 5/1ميلي ليتر (هیپواسپرمی) باعث کاهش احتمال تماس اسپرمها با سرويكس ميشود و حجم بيش از 6 ميلي ليتر نيز به دليل رقيق سازي، سبب کاهش تعداد اسپرمها در ناحيه سرويكس ميشود.
ارزیابی میکروسکوپی اسپرموگرام


شکل5. آنالیز مایع منی با توجه به معیار سازمان جهانی بهداشت
بدون ارزیابی میکروسکوپی که مهمترین مرحله ارزیابی اسپرم است نمیتوان اطلاعات کافی در مورد فاکتور مردانه به دست آورد. سه پارامتر تعداد، تحرک و مورفولوژی اسپرم از طریق ارزیابی میکروسکوپی بررسی میشوند. ارزیابی ميکروسکوپی هم چنین شامل ارزیابی آگلوتيناسيون و اگریکاسیون میباشد.
آگلوتيناسيون(Agglutination):
آگلوتیناسیون شامل تشکیل توده یا گروهی از اسپرمهای متحرک است که به دلایل مختلف به یکدیگر متصل میگردند. در زیر میکروسکوپ وجود یا عدم وجود تودهای از اسپرمهای بهم چسبیده، مشاهده میشود. اسپرمها میتوانند از طریق سر_سر، تاژک _تاژک و یا تاژک _سر به هم متصل شوند. وجود آگلوتيناسيون میتواند دليلی برای بررسیهای بيشتر ایمونولوژیك در ارزیابی ناباروری باشد.
اگریکاسیون و یا کلامپینگ(Aggregation) :
اسپرمهای بیتحرک به یکدیگر و یا سلولهای دیگری از جمله سلولهای اپیتلیال، بقایای سلولهای مرده و یا موکوس متصل میشوند.


شکل5. آگلونیتاسیون و اگریکاسیون
تعداد اسپرم :(Sperm Count)
غلظت اسپرم به تعداد اسپرمها در هر میلی لیتر مایع منی اطلاق میشود که با واحد میلیون در میلی لیتر بیان میشود. کل تعداد اسپرم را با ضرب کردن حجم اسپرم در غلظت اسپرم میتوان محاسبه کرد. شمارش اسپرم بايد بعد از مخلوط نمودن ممتد و آرام مايع مني صورت گيرد. برای شمارش تعداد اسپرم 5 تا 10 میکرولیتر از نمونه با 90 میکرولیتر PBS رقیق میگردد، سپس میزان 10 میکرولیتر از نمونه بر روی لام نئوبار قرار میگیرد.
قبل از اينكه فردي در طبقه بندي زیر قرار بگیرد، باید حداقل 2 نمونه با فاصله زماني بيشتر از5/2 ماه از او گرفته شده و آزمايش گردد. رعايت فاصله زماني به اين دليل است که مدت زمان توليد يك اسپرم حدود 64 روز میباشد. طبقه بندی باروری با توجه به تعداد اسپرم به شرح زیر می باشد :
- بارور (Fertile) : که تعداد اسپرم بيشتر از 15 ميليون در هر ميلي ليتر است.
- کم بارور (Subfertile) : که تعداد اسپرم بين 5-15 ميليون در هر ميلي ليتر است.
- نابارور (Infertile) :که شامل موارد آزوسپرمي و یا تعداد اسپرم کمتر از 5 ميليون در هر ميلي ليتر است.
در بسیاری از موارد مشخص نیست که چه چیزی باعث کم شدن تعداد اسپرم میشود. بعضی اوقات مشکلات مربوط به تعداد و کیفیت اسپرم با موارد زیر مرتبط است:
- عدم تعادل هورمونی، مانند هیپوگنادیسم (کاهش تولید هورمون)
- یک مشکل ژنتیکی مانند سندرم کلاین فلتر که از کودکی بیضه رشد نکرده است.
- یک مشکل ساختاری؛ به عنوان مثال لولههایی که ناقل اسپرم هستند توسط بیماری یا جراحت آسیب دیده و مسدود میشوند یا از بدو تولد وجود ندارند.
- عفونت دستگاه تناسلی مانند کلامیدیا، سوزاک یا پروستاتیت (عفونت غده پروستات)
- واریکوسل
تحرک(Motility):
ارزیابی حرکت اسپرم به دو شکل بیان میشود: 1- نسبت اسپرمهای متحرک به غیرمتحرک یا درصد تحرک، 2 – کیفیت حرکت اسپرمهای متحرک (سرعت و نحوه حرکت شان).
تحرک به محض مایع و یکنواخت شدن طی 30 دقيقه اول و حداكثر در یك ساعت بررسی میشود.
ارزیابی تحرک توسط کارشناس آزمایشگاه که به طور روتین در دو دهه قبل انجام میگرفت به این شکل بود که کارشناس یک قطره از نمونه را بر روی یک لام قرار داده و یک لامل روی آن میگذارد و یا بزرگ نمایی 200 مشاهده و اسپرم پها را دسته بندی مینماید. مشکل اصلی در این روش، فقدان استانداردهای لازم برای ارزیابی تحرک است. حرکت آزاد اسپرم به فشار لامل بر روی لام بستگی دارد به طوری که هرچه فشار بیشتر باشد حرکت آزاد اسپرم کمتر میشود. از سوی دیگر اگر فشار لامل کم باشد و ضخامت نمونه روی لام زیاد باشد، درصد اسپرمهای متحرک بیش از حد واقعی محاسبه میشود.
به همین دلیل یک نمونه باید چندین بار مطالعه شود و هم چنین لام تهیه شده چند بار باید مورد بررسی قرار گیرد. در هر تکرار ارزیابی تحرک اسپرم، باید حداقل 200 اسپرم در 5 ميدان ميکروسکوپی ارزیابی شود. تعداد تکرارها معمولاً بسته به حجم مایع منی بين 2 تا 3 بار تعریف میشود. جهت ارزیابی دقیق و استاندارد حرکت اسپرم از Makler chamber با عمق 10 میکرومتر استفاده میشود. در این حالت دیگر ضخامت لام تهیه شده یا فشار لامل اهمیت ندارد. بلکه اسپرمها در داخل حفرهای به اندازه 50 میکرومتر به صورت مارپیچی در فضایی سه بعدی شنا میکنند.



انواع اسپرمها از نظر حرکت در اسپرموگرام:
در اسپرموگرام، اسپرمها از نظر حرکتی به چهار نوع طبقه بندی می شوند که A،B،C وD هستند. نوع A وB مهمترین آنهاست که A+B، باید 40 درصد شان تحرک داشته باشند. فقط اسپرمهايي که حرکت مستقيم و پيشرونده دارند از لحاظ باروري داراي اهميت هستند.
طبقه بندی تحرک اسپرمها
- اسپرمها با حرکت سریع و پیشرونده : (Rapid Progressive) سرعت حرکت اسپرم بیشتر از ۲۵ میکرومتر در ثانيه ميباشد، که به آن گرید A میگویند.
- اسپرمها با حرکت کند و پیشرونده (Slow Progressive) : سرعت حرکت اسپرم بين ۵ تا ۲۵ ميكرومتر در ثانيه است، که به آن گرید B میگویند.
- اسپرمهای متحرک ولی غیر پیشرونده (Non Progressive) : اسپرم در جاي خودش حرکت ميکند و يا سرعت حرکت آن کمتر از ۵ ميكرومتر در ثانيه مي باشد، که به آن گریدC می گویند.
- اسپرمهای غیر متحرک : (Immotile) اسپرم به طور کامل بيحرکت است، که به آن گرید D میگویند.
ارزیابی زنده بودن اسپرم (Vitality Test)
قبل از ابداع تزریق اسپرم داخل سیتوپلاسمی (ICSI) هنگامی که در اسپرموگرام اسپرمها بدون تحرک بودند به عنوان اسپرمهای مرده یا غیرمتحرک شناخته میشدند و تفاوت این دو حالت اهمیتی نداشت. بعد از معرفی ICSI حتی اسپرمهای زنده غیرمتحرک هم قادر به بارور کردن تخمک شدند و امکان باروری در مردان با سندروم کارتاژنر که اختلال در آکسونم دم اسپرم وجود دارد میسر شد.
در روشICSI با اسپرمهای غیرمتحرک باید اسپرم زنده غیرمتحرک را از اسپرمهای مرده متمایز نمود. استفاده از رنگ ائوزین- نیگروزین برای این ارزیابی زنده مانی کاربرد وسیعی دارد. بعد از دو دقیقه رنگ ائوزین از غشای مرده اسپرم عبور میکند و آنها را بنفش یا صورتی میکند در حالی که اسپرمهای زنده شفاف میشوند. اسپرمهای زنده شفاف در زمینه تیروه نیگروزین به راحتی از اسپرمهای مرده قابل افتراق هستند.


شکل6. رنگ آمیزی ائوزین-نیگروزین
مورفولوژی اسپرم(Morphology):
ارزیابی مورفولوژی اسپرم با بررسی یک اسمیر خشک از نمونه صورت میگیرد که با رنگ پاپا نیکولا رنگ آمیزی شده و با بزرگنمایی 1000 و با روغن ایمرسیون مشاهده میشود. بیش از 4 درصد اسپرمها در نمونه باید مورفولوژی طبیعی داشته باشند. اگرتعداد اسپرمهای با مورفولوژی طبیعی کمتر از 4 درصد باشد به آن تراتواسپرمی (Teratozoospermia ) میگویند. در مقادير کمتر از 4 درصد ميزان موفقيت IVF حدود 7 الی 8 درصد ميباشد و مقادير بين 4 الی 14 درصد با موفقيت متوسط IVF همراه است. سه روش رنگ آمیزی جهت بررسی مورفولوژی اسپرم پیشنهاد میشود که عبارتند از: رنگ آمیزی پاپانیکولائو، Diff-QUICK و Shore.
در هرسه روش رنگ آمیزی، سر در ناحیه آکروزوم به رنگ آبی روشن، و ناحیه پشت آکروزوم به رنگ آبی تیره در میآید. قطعه گردن اسپرم ممکن است کمی قرمز و دم آن به رنگ آبی یا مایل به قرمز شود. بقایای سیتوپلاسمی که معمولا در ناحیه سر و اطراف گردن قرار گرفتهاند به رنگ صورتی یا قرمز (رنگ آمیزی پاپانیکولائو) یا نارنجی مایل به قرمز (رنگ آمیزی shore) مشاهده شوند.


شکل7. رنگ آمیزی پاپانیکولائو
تفاوت در ارزیابی مورفولوژی اسپرم ناشی از تنوع تفسیرها، ضعف در مشاهده و یا ضعف در کاربرد روشهای کنترل کیفی است.
شاخصهای چندگانه نقص های اسپرم
اسپرمهایی که از نظر مورفولوژی غیر طبیعی هستند اغلب دارای نقصهای چندگانه (سر، گردن، تاژک) میباشند. بنابراین بررسی شاخصهای موروفولوژی غیر طبیعی اسپرم اهمیت به سزایی دارد. گزارش نوع ناهنجاریهای موروفولوژی اسپرم به همان اندازه گزارش درصد اسپرمهای با مورفولوژی طبیعی اهمیت دارد.
سه معیار جهت ارزیابی موروفولوژی اسپرم معرفی شده است که عبارتند از:
- شاخص ناهنجاریهای چندگانه (MAI:Multiple Anomalies Index)
ناهنجاریهای مورد ارزیابی در این شاخص عبارتند از: تعداد نواقص سر، گردن و تاژک. شاخص گزارش شده عبارت است از مجموع ناهنجاریهای این 3 قطعه تقسیم بر تعداد اسپرمهای غیر طبیعی.
- شاخص تراتوزواسپرمیا (TZI: Teratozoospermia Index)
ناهنجاریهای مورد ارزیابی در این شاخص عبارتند از: یک نقص در سر، قطعه میانی، تاژک، یک نقص در ناحیه بقایای سیتوپلاسمی و هر تعداد ناهنجاری واقعی در اسپرمهای غیرطبیعی. شاخص گزارش شده عبارت است از مجموع ناهنجاریهای این 4 قطعه تقسیم بر تعداد اسپرمهای غیرطبیعی.
- شاخص بدشکلی (SDI: Sperm Deformity Index)
ناهنجاریهای مورد ارزیابی در این شاخص عبارتند از: تعداد نواقص قطعه سر، قطعه میانی، تاژگ و یک نقص در ناحیه زائده سیتوپلاسمی. شاخص گزارش شده عبارت است از: مجموع ناهنجاریهای این 4 قطعه تقسیم بر تعداد اسپرمهای شمارش شده.
ارزیابی اسپرم با کمک کامپیوتر (CASA)
در اوایل دهه 1970 میلادي، محققان به تکنیک جدیدي براي آنالیز اسپرم بر اساس پردازش تصویر دست یافتند. این تکنیک که به تکنیک CASAمعروف میباشد، آنالیز اسپرم توسط کامپیوتر Computer-Aided Sperm Analysis مختصر CASA گردیده است .امروزه این تکنیک به یک روش رایج در آزمایشگاههاي سراسر دنیا تبدیل شده و تنها روش اتوماتیک جهت آنالیز اسپرم مورد تأیید و تبیین شده WHO 2010 میباشد. از مزایاي استفاده از این روش میتوان از یکسان بودن جوابهاي بدست آمده از آنالیز اسپرم توسط افراد مختلف، دقت بسیار بالا و سرعت بالاي انجام آنالیز و … نام برد.
اساس آنالیز داینامیکی اسپرم در این روش به شرح زیر است :
ابتدا نمونه اسپرم پس از گذر از مرحله مایع شدگی (Liquefaction) در دماي 37 درجه، مستقیماً روي یک لام قرار میگیرد سپس لام مورد نظر زیر میکروسکوپ قرار گرفته و تصویر فیلدها توسط یک دوربین به کامپیوتر منتقل شده و توسط نرم افزاري بر پایه هوش مصنوعی و قدرتمند آنالیز میگردد. نرم افزار ابتدا اسپرمها را بر اساس اندازه، اختلاف دانسیته رنگ، بیضوي شکل بودن و میزان مدور بودن آنها تشخیص داده سپس یک ثانیه از حرکت آنها فیلم برداري مینماید. در این یک ثانیه در 50 زمان مختلف (فرکانس نمونه برداری 50 هرتز) از محل اسپرمها نمونه برداري کرده و مسیر حرکتی تک تک آنها را ترسیم مینماید سپس پارامترهایی برای تک تک اسپرمها محاسبه میشود.


شکل 6. خطوط آبی رنگ مسیر واقعی حرکت اسپرمها (مسیری که اسپرمها واقعاٌ طی کردهاند) و خطوط قرمز رنگ مسیر متوسط حرکت را بدون در نظر گرفتن حرکات زیگ زاگی جانبی اسپرمها نشان میدهد.
تشريح پارامترهاي حركتي اسپرم
طي سالهايي كه سيستمهاي CASA توسعه يافتهاند پارامترهاي حركتي مختلفي توسط آنها تعريف و ارائه شدهاند ليكن امروزه WHO مجموعه مشخصي از پارامترها را بدين منظور پيشنهاد كرده است كه كليه سيستمهاي CASA از آن تبعيت مينمايند.


شکل 7. اصطلاحات علمی به کار رفته شده در ارزیابی اسپرم با استفاده از CASA
اگر مسير حركت يك اسپرم را از نقطه A به نقطه B مطابق شكل 5 فرض نماييم اين پارامترها بدين شرحاند:
VSL (سرعت مستقيم الخط اسپرمها برحسب ميكرومتر بر ثانيه): عبارت است از سرعت اسپرم روي خط فرضي مستقيم واصل بين نقطه B و A (مسير مشخص شده با نقطه چين) يعني طول مسير مستقيم از نقطه A تا نقطه B تقسيم بر زمان طي اين مسير، بديهي است كه هر چه مسير حركت اسپرمها پيچيدهتر و غير خطيتر باشد مسافت مستقيم طي شده كمتر و نهايتاً VSL اسپرم كمتر خواهد بود.
VCL (سرعت واقعي اسپرمها در مسير واقعي طي شده برحسب ميكرومتر بر ثانيه): مسافت حرکت اسپرم براساس رد حرکت اسپرم در یک ثانیه
VAP (سرعت در مسير منحني الخط ميانگين بر حسب ميكرومتر بر ثانيه): اگر تغيير جهتهاي سريع اسپرم را ناديده بگيريم ميتوان فرض كرد كه اسپرمها يك مسير منحنيالخط متوسط را طي ميكنند (مسير مشخص شده با خط نقطه) خارج قسمت طول اين مسير بر زمان طي مسير، سرعت در مسير متوسط يا VAP ميباشد.
LIN (معيار خطي بودن حركت برحسب درصد): اين پارامتر يك پارامتر محاسباتي بوده برابر نسبت سرعت VSL بر سرعت VCL برحسب درصد ميباشد. بديهي است هر چه مسير حركت واقعي اسپرم به خط مستقيم واصل بين دو نقطه ابتدايي و انتهايي نزديكتر باشد VSL و VCL بهم نزديكتر و اين پارامتر به 100 درصد نزديكتر است.
100 × LIN = (VSL/VCL)
STR (معيار مستقيم الخط بودن برحسب درصد): اين پارامتر نيز يك پارامتر محاسباتي بوده برابر نسبت سرعت VCL به سرعت VAP برحسب درصد ميباشد اين پارامتر نيز بين صفر تا صددرصد است و ملاكي از نزديك بودن مسير حركت متوسط به خط مستقيم واصل بين نقاط ابتدايي و انتهايي است. هر چه اين پارامتر به 100 درصد نزديكتر باشد بدين معني است كه اسپرم گذشته از حركات سريع زيگ زاگي خود بطور متوسط بصورت خطي حركت كرده است.
100 × STR = (VSL/VAP)
WOB (برحسب درصد): اين پارامتر نيز بصورت نسبت سرعت VAP به سرعت VCL برحسب درصد تعريف ميشود و بيانگر ميزان حركات تند و زيگ زاگي اسپرم حول مسير ميانگين ميباشد.
100 × WOB = (VAP/VCL)
ALH (حداكثر دامنه حركات جانبي برحسب ميكرومتر): دامنه حركات جانبي سريع سر اسپرم در اطراف مسير ميانگين برحسب ميكرومتر را حداكثر دامنه حركات جانبي يا ALH گويند.
MAD (متوسط زاويه چرخش برحسب درجه): عبارت است از متوسط زاويه تغيير جهت سراسپرمها در طول مسير حركت را بر حسب درجه.
BCF (فركانس حركات جانبي برحسب هرتز): عبارت است از تعداد دفعاتي كه سر اسپرم در هر ثانيه بصورت جانبي حركت و مسير ميانگين را قطع ميكند.
VCLمعمولاً در بين سه پارامتر سرعت بيشترين است. VSL هميشه پايينترين پارامتر از سه پارامتر سرعت براي هر اسپرماتوزوآ ميباشد. VAP از لحاظ ادراكي سختترين ارزش سرعت براي فهم و ادراك است. چون ممكن است تصور شود كه آن بايد شبيه VSL باشد. در وضعيتهايي كه مسير سرهاي اسپرم بسيار منظم و خطي با حركت جانبي خيلي كم است VAP اغلب مثل VSL است. به هر حال با مسيرهاي نامرتب مثل آنهايي كه خطي نيستند يا آنهايي كه درجه بالايي از انحراف جانبي سر درباره مسير حركت دارند، VAP بسيار بيشتر از VSL است.