مورفولوژی اسپرم چیست؟

برگه اسپرموگرام شامل تعداد، تحرک و شکل اسپرم است. در برگه اسپرموگرام، ارزیابی شکل اسپرم به صورت درصد گزارش می شود. یک موروفولوژی 4 درصد به عنوان یک آستانه برای طبیعی بودن نمونه اسپرم از لحاظ شکل در نظر گرفته می شود.  اما فقط چهار درصد؟ یعنی 96 درصد اسپرم‌ها معیوب هستند؟ آیا این درصد بالا از اسپرم های با شکل غیرطبیعی باعث ناباروری می شوند؟

در طول سال‌ها فعالیتم به عنوان جنین شناس در مراکز درمان ناباروری، بارها شاهد این سردرگمی بوده‌ام. مورفولوژی اسپرم، که به زبان ساده یعنی «شکل ظاهری اسپرم»، یکی از مبهم‌ترین و در عین حال نگران‌کننده‌ترین پارامترها در آنالیز منی است. اما باید در نظر گرفت که شکل، فقط بخشی از ارزیابی یک اسپرم است و نه کل آن.

این مقاله یک راهنمای گام به گام است برای درک این‌که چرا شکل اسپرم اهمیت دارد، چطور باید جواب آزمایش را واقعاً تفسیر کرد، و مهم‌تر از همه، چه قدم‌های عملی‌ای می‌توان برای بهبود وضعیت شکل اسپرم برداشت.

بیشتر بدانید: تست خانگی اسپرم چیست؟ راهنمای دقیق تست اسپرم در خانه

چرا شکل اسپرم حیاتی است؟

شکل یا مورفولوژی اسپرم به ارزیابی ساختار فیزیکی اسپرم‌ها زیر میکروسکوپ اشاره دارد. اسپرم یک مأموریت اصلی دارد: رساندن DNA  به  تخمک. برای این که این هدف انجام گیرد اسپرم باید دارای شکل مناسب در سر، گردن و دم باشد.

اسپرم یک مسیر طولانی و پر از مانع  برای رسیدن به تخمک را دارد. بعد از رسیدن باید بتواند دیواره تخمک را بشکافد و  DNA را تحویل دهد.

اجزای اسپرم:

سر (Head): سر اسپرم حاوی DNA است. سر اسپرم باید بیضی‌شکل و آیرودینامیک باشد تا به‌راحتی حرکت کند.

1. قطعه میانی (Midpiece): قطعه میانی پر از میتوکندری است که انرژی لازم برای حرکت دم را تولید می‌کند.
2. دم (Tail): دم اسپرم باید بلند و صاف باشد تا نیروی لازم برای حرکت را تأمین کند.

اگر هرکدام از این بخش‌ها نقص داشته باشند، رسیدن به تخمک با مشکل مواجه خواهد شد. این دقیقاً همان چیزی است که در آنالیز مورفولوژی اسپرم بررسی می‌شود.

بیشتر بدانید: اسپرم چیست؟ بررسی تولید، کیفیت، تقویت و سلامت ژنتیکی اسپرم

آزمایش مورفولوژی اسپرم

در آزمایشگاه، جنین شناس با استفاده از معیارهای دقیقی (معروف به معیارهای کروگر)، حداقل ۱۰۰ اسپرم را بررسی می‌کند و آن‌ها را به دو دسته تقسیم می‌کنند: شکل طبیعی (Normal Form) و شکل غیرطبیعی (Abnormal Form).

یک اسپرم با مورفولوژی طبیعی باید تمام ویژگی‌های زیر را داشته باشد:

• سر بیضی و صاف با ابعاد مشخص.
• کلاهک آکروزوم (کلاهک نوک سر که حاوی آنزیم برای نفوذ به تخمک است) باید حدود ۴۰ تا ۷۰ درصد سر را پوشانده باشد.
• قطعه میانی باید باریک، صاف و به درستی به سر متصل شده باشد.
• دم باید تنها یک عدد، صاف، بدون پیچ‌خوردگی و بلندتر از سر باشد.

هر اسپرمی که حتی یکی از این ویژگی‌ها را نداشته باشد، در دسته abnormal morphology یا تراتوزواسپرمی (teratozoospermia) قرار می‌گیرد.

انواع نقص‌های رایج در اسپرم‌های غیرطبیعی

نقص‌ها می‌توانند در هر سه بخش اصلی اسپرم رخ دهند و هرکدام تأثیر متفاوتی بر عملکرد آن دارند.

• نقص در سر اسپرم (Head Defects): این جدی‌ترین نوع نقص است، زیرا سر حاوی ماده ژنتیکی است.
• سرهای بزرگ یا غول‌پیکر (Macrocephaly): ممکن است کروموزوم اضافه داشته باشند و منجر به سقط جنین شوند.
• سرهای کوچک یا سوزنی (Pinhead): ممکن است فاقد ماده ژنتیکی کافی باشند.
• سرهای دوتایی، گرد، گلابی‌شکل یا بی‌شکل: این اسپرم‌ها در شنا کردن و نفوذ به تخمک مشکل جدی دارند.
• نقص در قطعه میانی (Midpiece Defects): این نقص‌ها موتور محرک برای اسپرم هستند.
• گردن خمیده یا نامتقارن: اتصال نادرست سر به دم، حرکت را مختل می‌کند.
• قطعه میانی ضخیم یا نامنظم: نشان‌دهنده نقص در تولید انرژی است و اسپرم زود خسته می‌شود.
• وجود قطرات سیتوپلاسمی: باقی‌ماندن این قطرات نشانه بلوغ ناقص اسپرم است.
• نقص در دم اسپرم (Tail Defects): این نقص‌ها مستقیماً روی قدرت حرکت (تحرک) تأثیر می‌گذارند.
• دم‌های کوتاه، دوتایی یا چندتایی: باعث حرکت چرخشی یا بی‌هدف می‌شوند.
• دم‌های پیچ‌خورده یا فنری: اسپرم قادر به حرکت مستقیم و رو به جلو نخواهد بود.

فهمیدن این دسته‌بندی‌ها به شما کمک می‌کند تا درک کنید چرا مورفولوژی اسپرم یک پارامتر کیفی است، نه فقط کمی.

درصد شکل اسپرم: 4 درصد

بر اساس راهنمای سازمان بهداشت جهانی (WHO) و معیارهای سخت‌گیرانه کروگر، اگر حداقل ۴٪ از اسپرم‌های شما شکل کاملاً طبیعی داشته باشند، نتیجه آزمایش شما “نرمال” تلقی می‌شود. این یعنی داشتن ۹۶٪ اسپرم با شکل غیرطبیعی، لزوماً فاجعه نیست.

این موضوع اغلب باعث سوءتفاهم می‌شود. چرا این آستانه اینقدر پایین است؟ چون بدن انسان روزانه می تواند اسپرم های زیادی را تولید کند.  در فرآیند تولید میلیون‌ها اسپرم در روز (اسپرماتوژنز)، بروز خطا کاملاً طبیعی است. سیستم کنترل کیفیت بدن بسیاری از این اسپرم‌های معیوب را حذف می‌کند، اما تعداد زیادی از آن‌ها همچنان در مایع منی باقی می‌مانند.

نکته کلیدی اینجاست: مورفولوژی اسپرم تنها یک قطعه از پازل باروری مردان است. وسواس روی یک عدد و نادیده گرفتن سایر فاکتورها، یک اشتباه بزرگ است. پارامترهای دیگر مانند:

• تعداد اسپرم (Sperm Count): اگر شما صدها میلیون اسپرم داشته باشید، حتی ۲٪ مورفولوژی نرمال هم به معنای وجود میلیون‌ها اسپرم سالم است.
• تحرک اسپرم (Sperm Motility): اسپرم با شکل عالی اما بدون حرکت، بی‌فایده است.
• سلامت DNA اسپرم (Sperm DNA Fragmentation): گاهی اسپرم‌هایی با ظاهر نرمال، DNA آسیب‌دیده دارند.

بنابراین، وقتی پزشک نتیجه را تحلیل می‌کند، به تصویر کلی نگاه می‌کند. مورفولوژی پایین در کنار تعداد و تحرک عالی، بسیار کمتر نگران‌کننده است تا مورفولوژی پایین به همراه تعداد و تحرک ضعیف.

بیشتر بدانید: همه‌چیز درباره آزمایش اسپرم: روش انجام، آمادگی‌ها، تفسیر نتایج، هزینه و امکان تست در خانه

علل شکل نامناسب اسپرم

وقتی با یک نتیجه مورفولوژی غیرطبیعی اسپرم روبرو می‌شویم، اولین سوال این است: چه عواملی باعث این بدشکلی شده اند؟ دلایل متعددی می‌توانند در این فرآیند پیچیده اختلال ایجاد کنند. برخی قابل کنترل هستند و برخی نه.

1. عوامل ژنتیکی: برخی شرایط ارثی، مانند گلوبوزوسپرمی (Globozoospermia) که در آن سر اسپرم‌ها گرد و بدون کلاهک آکروزوم است، مستقیماً روی مورفولوژی تأثیر می‌گذارند. این موارد نادر هستند و معمولاً درمان‌پذیر نیستند.
2. استرس اکسیداتیو: این یکی از بزرگترین دشمنان سلامت اسپرم است. رادیکال‌های آزاد (مولکول‌های ناپایدار) به غشای سلولی اسپرم حمله کرده و به ساختار و DNA آن آسیب می‌زنند. عواملی مانند آلودگی هوا، سیگار کشیدن، مصرف الکل و رژیم غذایی نامناسب استرس اکسیداتیو را افزایش می‌دهند.
3. افزایش دمای بیضه‌ها: بیضه‌ها برای تولید اسپرم سالم باید دمایی حدود ۲ تا ۳ درجه سانتی‌گراد خنک‌تر از دمای بدن داشته باشند.

• پوشیدن لباس زیر تنگ
• گذاشتن لپ‌تاپ روی پا
• نشستن‌های طولانی‌مدت (رانندگان، کارمندان)
• استفاده مکرر از سونا و جکوزی

همگی می‌توانند به فرآیند تولید اسپرم آسیب بزنند.

1. واریکوسل (Varicocele): این عارضه که به معنای گشاد شدن وریدهای بیضه است، یکی از شایع‌ترین دلایل قابل درمان ناباروری مردان است. واریکوسل با افزایش دما و استرس اکسیداتیو در بیضه‌ها، کیفیت اسپرم از جمله مورفولوژی را به شدت کاهش می‌دهد.
2. عوامل هورمونی: عدم تعادل در هورمون‌هایی مانند تستوسترون، LH و FSH می‌تواند کل فرآیند تولید اسپرم را مختل کند.
3. سبک زندگی و سموم محیطی:

• چاقی: بافت چربی اضافی می‌تواند هورمون‌های مردانه را به زنانه تبدیل کرده و به اسپرم‌ها آسیب بزند.
• مصرف مواد مخدر و استروئیدهای آنابولیک: این مواد تولید طبیعی اسپرم را متوقف یا به شدت مختل می‌کنند.
• قرار گرفتن در معرض فلزات سنگین (مانند سرب و جیوه) و آفت‌کش‌ها.

اگر شکل اسپرم نامناسب باشد به معنای ناباروری است؟

پاسخ کوتاه و قاطع: خیر.

داشتن مورفولوژی پایین (حتی زیر ۱٪) به معنای صفر شدن شانس بارداری طبیعی نیست، بلکه به این معناست که این مسیر ممکن است دشوارتر و زمان‌برتر باشد. اسپرم‌های با شکل غیرطبیعی شانس کمتری برای رسیدن به تخمک و بارور کردن آن دارند، اما این غیرممکن نیست. این  موضوع نشان می‌دهد که مورفولوژی اسپرم یک عامل پیش‌بینی‌کننده مطلق نیست، بلکه یک شاخص ریسک است.

اگر مورفولوژی پایین است، به جای ناامیدی، آن را به عنوان یک هشدار ببینید. یک سیگنال که به شما می‌گوید باید عمیق‌تر به سلامت باروری خود توجه کنید و به دنبال دلایل ریشه‌ای و راه‌های بهبود باشید.

روش های بهبود شکل اسپرم‌ها

بدن مردان هر ۷۲ تا ۹۰ روز یک نسل جدید از اسپرم‌ها را تولید می‌کند. این یعنی شما با ایجاد تغییرات مثبت در سبک زندگی، می‌توانید در عرض ۳ ماه کیفیت اسپرم‌های آینده خود را به طور قابل توجهی بهبود بخشید.

در ادامه، یک نقشه راه عملی برای بهبود شکل اسپرم ارائه شده است:

• تغذیه هوشمندانه و هدفمند:
• آنتی‌اکسیدان‌ها:. مواد غذایی سرشار از ویتامین C (مرکبات، فلفل دلمه‌ای)، ویتامین E (آجیل، دانه‌ها)، سلنیوم (آجیل برزیلی) و لیکوپن (گوجه فرنگی پخته) را در رژیم خود بگنجانید.
• روی (Zinc): روی برای تشکیل ساختار اسپرم و سلامت  DNA  اسپرم حیاتی است. گوشت قرمز، حبوبات و تخم کدو منابع عالی روی هستند.
• اسیدهای چرب امگا-۳: در ماهی‌های چرب (مانند سالمون) و گردو یافت می‌شود و به سیالیت غشای اسپرم کمک می‌کند.
• ال-کارنیتین و کوآنزیم Q10: این دو ماده مغذی نقش کلیدی در تولید انرژی در میتوکندری اسپرم دارند. معمولاً از طریق مکمل‌ها دریافت می‌شوند.
• اصلاح سبک زندگی:
• ترک کامل سیگار و الکل: این دو عامل از بزرگترین قاتلان کیفیت اسپرم هستند.
• مدیریت وزن: کاهش حتی ۵ تا ۱۰ درصد از وزن بدن در افراد چاق می‌تواند تأثیر شگرفی بر سطح هورمون‌ها و کیفیت اسپرم داشته باشد.
• خنک نگه داشتن بیضه‌ها: از لباس‌های زیر نخی و گشاد استفاده کنید، از حمام آب داغ طولانی پرهیز کنید و در هنگام کار طولانی‌مدت، هر ساعت چند دقیقه بایستید و راه بروید.
• ورزش منظم و متعادل: ورزش متوسط جریان خون را بهبود می‌بخشد و استرس را کاهش می‌دهد. از ورزش‌های بسیار شدید و طولانی‌مدت که دمای بدن را بالا می‌برند، خودداری کنید.
• مشاوره پزشکی و درمان‌های تخصصی:
• اگر مورفولوژی اسپرم شما به شدت پایین است، حتماً به یک متخصص اورولوژی یا ناباروری مردان مراجعه کنید.
• پزشک ممکن است برای بررسی‌های بیشتر، آزمایش‌های هورمونی، سونوگرافی بیضه (برای تشخیص واریکوسل) یا تست شکست DNA اسپرم را تجویز کند.
• در صورتی که واریکوسل تشخیص داده شود، جراحی می‌تواند به طور قابل توجهی پارامترهای اسپرم از جمله مورفولوژی را بهبود بخشد.
• در نهایت، حتی در موارد تراتوزواسپرمی شدید، روش‌های کمک‌باروری پیشرفته مانند ICSI (تزریق داخل سیتوپلاسمی اسپرم) وجود دارد که در آن یک اسپرم با ظاهر سالم به طور مستقیم به داخل تخمک تزریق می‌شود و شانس باروری را به شدت افزایش می‌دهد.

بیشتر بدانید: تست اسپرم در منزل: روش ها، مزایا، دستگاه های موجود در بازار، دقت دستگاه ها و نظرات کاربران

سوالات متداول (FAQ)

۱. آیا مورفولوژی صفر درصد به معنای ناباروری کامل است؟

خیر، لزوماً اینطور نیست. اولاً، “صفر درصد” ممکن است به دلیل خطای آزمایشگاهی یا معیارهای بسیار سخت‌گیرانه باشد. ثانیاً، حتی در این حالت، هنوز میلیون‌ها اسپرم دیگر در نمونه وجود دارند که شاید نقص‌های جزئی داشته باشند اما همچنان پتانسیل باروری دارند. در چنین مواردی، روش ICSI می‌تواند یک راه‌حل بسیار مؤثر باشد.

۲. آیا مکمل‌ها می‌توانند شکل اسپرم را درمان کنند؟

مکمل‌ها جادو نمی‌کنند، اما می‌توانند مواد مغذی لازم برای ساخت اسپرم سالم را فراهم کرده و از آن در برابر آسیب محافظت کنند. مکمل‌های حاوی آنتی‌اکسیدان‌ها، کوآنزیم Q10، ال-کارنیتین و روی نشان داده‌اند که می‌توانند به بهبود کیفیت کلی اسپرم، از جمله مورفولوژی، کمک کنند. همیشه قبل از مصرف هرگونه مکمل با پزشک خود مشورت کنید.

۳. چقدر زمان می‌برد تا تغییرات سبک زندگی بر شکل اسپرم تأثیر بگذارد؟

از آنجایی که چرخه کامل تولید اسپرم حدود ۳ ماه طول می‌کشد، شما باید حداقل برای همین مدت به سبک زندگی جدید خود پایبند باشید تا بتوانید نتایج آن را در آزمایش بعدی مشاهده کنید.

۴. آیا شکل اسپرم بر سلامت جنین تأثیر می‌گذارد؟

این یک سوال پیچیده است. عموماً، سیستم طبیعی بدن از لقاح تخمک با اسپرم‌های دارای نقص شدید جلوگیری می‌کند. با این حال، برخی تحقیقات نشان داده‌اند که نقص‌های خاص سر اسپرم (مانند سرهای بزرگ) ممکن است با ناهنجاری‌های کروموزومی و افزایش ریسک سقط جنین مرتبط باشند. به همین دلیل است که در روش ICSI، جنین‌شناس ماهرترین اسپرم با بهترین ظاهر را انتخاب می‌کند.

نتیجه گیری

به عنوان یک جنین شناس که سال‌هاست با این اعداد و ارقام و اضطراب پشت آن‌ها زندگی کرده‌ام، تحلیل نهایی من این است: مورفولوژی اسپرم یک ابزار تشخیصی ارزشمند است، اما نباید به یک منبع وسواس و ناامیدی تبدیل شود. این عدد یک قطعه از یک پازل بزرگتر است.

دیدن یک درصد پایین در برگه آزمایش، پایان راه نیست؛ بلکه یک نقطه شروع است. نقطه‌ای برای بازنگری در سبک زندگی، جستجوی ریشه‌ای مشکلات و برداشتن قدم‌های آگاهانه به سمت سلامتی. به یاد داشته باشید که شما فقط با یک اسپرم سالم می‌توانید پدر شوید. تمرکز خود را از روی میلیون‌ها اسپرم معیوب بردارید و بر روی بهبود کیفیت و افزایش شانس آن یک اسپرم قهرمان متمرکز شوید. این مسیر نیاز به صبر، دانش و همراهی یک تیم پزشکی متخصص دارد، اما قطعاً مسیری پر از امید است.